Mikołaj Rej z Nagłowic herbu Oksza (1505–1569) był wybitnym polskim poetą, prozaikiem i tłumaczem okresu renesansu, a także politykiem i teologiem ewangelickim. Uznawany za jednego z ojców literatury polskiej, jako pierwszy pisał wyłącznie w języku polskim, przyczyniając się do kształtowania polskiej tożsamości literackiej.
Urodził się 4 lutego 1505 roku w Żurawnie na Rusi Czerwonej (obecnie Ukraina) w zamożnej rodzinie szlacheckiej. Jego ojciec, Stanisław Rej, był dziedzicem Nagłowic, a matka, Barbara z Herburtów, pochodziła z wpływowego rodu. Młody Mikołaj początkowo kształcił się w Lwowie, a następnie w Akademii Krakowskiej, jednak formalną edukację zakończył po roku. Mimo to, dzięki samokształceniu, zdobył gruntowną wiedzę, szczególnie w zakresie literatury łacińskiej.
Około 1524 roku rozpoczął służbę na dworze wojewody sandomierskiego Andrzeja Tęczyńskiego, gdzie pogłębiał swoje zainteresowania humanistyczne. Po śmierci ojca osiadł w odziedziczonych dobrach w Nagłowicach, a następnie w Kobylu w ziemi chełmskiej, gdzie zarządzał majątkiem żony, Zofii z Kosnów. Był aktywnym uczestnikiem życia publicznego, pełniąc funkcje posła na sejm oraz delegata na synody protestanckie. Założył miasta Rejowiec i Oksza, a także wspierał rozwój szkolnictwa protestanckiego na swoich ziemiach.
Rej zadebiutował w 1543 roku utworem “Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem”, napisanym pod pseudonimem Ambroży Korczbok Rożek. Dzieło to stanowi satyryczną krytykę społeczeństwa polskiego, ukazując konflikty między szlachtą, duchowieństwem a chłopstwem. Jego barwny język, humor i celne obserwacje zapewniły mu uznanie czytelników.
W 1545 roku opublikował “Żywot Józefa”, będący adaptacją biblijnej historii, w której zawarł refleksje na temat moralności i cnót obywatelskich. Kolejnym ważnym dziełem jest “Kupiec” (1549), moralitet przedstawiający sąd ostateczny nad tytułowym kupcem, będący krytyką chciwości i zepsucia moralnego.
Jednym z najważniejszych utworów Reja jest “Źwierzyniec” (1562), zbiór epigramatów i satyr, w którym autor komentuje wady ludzkie, posługując się alegoriami zwierzęcymi. Dzieło to odzwierciedla jego głęboką znajomość natury ludzkiej oraz talent obserwacyjny.
W latach 1567–1568 ukazało się “Źwierciadło”, obszerne dzieło zawierające m.in. “Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego”. W tej części Rej przedstawia ideał szlachcica-ziemianina, prowadzącego cnotliwe życie zgodne z naturą i wartościami chrześcijańskimi. Utwór ten stanowi cenny dokument obyczajowości polskiej szlachty XVI wieku.
Rej był również autorem “Postylli” (1557), zbioru kazań na niedziele i święta, w którym prezentował swoje poglądy religijne i moralne. Jego działalność literacka obejmowała także tłumaczenia psalmów oraz inne utwory o tematyce religijnej, co świadczy o jego zaangażowaniu w sprawy duchowe i reformacyjne.
Mikołaj Rej odegrał kluczową rolę w rozwoju literatury polskiej, wprowadzając język polski do literatury i udowadniając jego wartość jako medium artystycznego. Jego słynne zdanie: “A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają” stało się symbolem dumy narodowej i znaczenia języka ojczystego.
Jego twórczość miała istotny wpływ na kształtowanie się polskiej literatury renesansowej, a także na rozwój języka literackiego. Rej, obok Jana Kochanowskiego, jest uważany za jednego z twórców polskiej literatury narodowej. Jego dzieła, pełne humoru, satyry i głębokich refleksji, pozostają ważnym elementem polskiego dziedzictwa kulturowego.
Mikołaj Rej zmarł między 8 września a 5 października 1569 roku w Rejowcu, pozostawiając po sobie bogaty dorobek literacki oraz trwały ślad w historii polskiej literatury i kultury.
